Nafisani qarg'adilar:

— O'ynashi bilan yotgan ekan, sharmanda!

… sharmanda… sharmanda…

— So'yib o'ldiribdi. Xudoning o'zi jazolabdi!

… o'zi jazolabdi… jazolabdi…

Nafisaga achindilar:

— Tirnoqqa zor o'tdi, bechora…

… bechora… bechora…

Sanjarni la'natladilar:

— Suyuqoyoqqa ilakishib yurgan ekan, yigit o'lgur!

… yigit o'lgur… yigit o'lgur…

— To'rt bolasi ko'ziga ko'rinmabdi-da, haromxo'rga!

… haromxo'rga… haromxo'rga…

Sanjarga achindilar:

— Qo'y og'zidan cho'p olmagan bola edi, bechora!

… bechora… bechora…

— O'zi pokiza edi, shayton yo'ldan urgan!

… pokiza edi… shayton yo'ldan urmagan… urmagan…

Ikki murda o'likxonada tekshiruvchilarning o'tkir tig'ini kutib yotibdi. Hademay o'tkir tig' ularning qorni, ko'kragi, boshini yoradi. O'lik hujayralarda yashiringan haqiqatni o'qimoqchi bo'lganday titkilashadi. So'ng, yorilgan yerlarini tikib, murdalarni egalariga beradilar.

Nima uchun o'lim topganlaridan bexabar qolgan ikki odam esa, qiyomatni kutib yotmog'i uchun qorong'u lahadga qo'yiladi.

So'ng pichir-pichirlar:

«Xotinlarga aralashadigan odati yo'q edi-ku?..»

«G'arko'z edi bu juvon…»

«Kim o'ldirgan ekan?»

«Eri avval ham bir-ikki ushlab, kechirgan ekan. Lalaygan bir erkak-da! Bu safar chidolmabdi, boyaqish…»



***



O'zini osmon tirgovichi, deb faraz qiluvchi kekkaygan daraxt jazosini arra berdi: u o'zidan oldingi og'ochlar qismatiga yetdi — jon tomiri uzilib, yerga uzala tushdi.

Tursunali bu manzarani dastlab ko'rganida o'zining kechmishini shu daraxt qismatiga o'xshatgan edi. Uning qaddi ham shu og'och kabi adl edi. U makon topgan daraxtzor, nazarida dahlsiz edi. Bu daraxtzorda istaganicha quyoshdan nur emishi, huzurlanib chayqalishi mumkin edi. Tomirlari toboro kuchliroq qudrat kasb etib borardi. Ammo kutilmaganda uning daraxtzoriga bolta oraladi: bir chekkadan chopa boshladi. Navbat o'ziga yetganida unutilayotgan rivoyatni esladi. Emishki, bir o'rmonda bolta paydo bo'lib, daraxtlarga qirg'in keltiribdi.

Og'ochlar unga qarshi chora topolmay, qari Emandan maslahat so'rashibdi. «Bolta deganlaring nima o'zi? U nimadan ishlangan?» deb so'rabdi Eman. «Bolta — temirdan yasalgan bir matohdir», deb javob beribdilar. «O'zi-ku, temir ekan, dastasi-chi? Dastasi ham temirdanmi?» deb so'rabdi Eman. «Yo'q, — debdilar, — dastasi — og'ochdan, o'zimizdan». «Dastasi o'zimizdan bo'lsa, unga chora yo'q», degan ekan Eman.

Tursunali makon topgan «daraxtzorda» «bolta» paydo bo'lishi bilan unga dasta bo'lishga oshiquvchilar ko'paydi. Oqibatda Tursunalining ildizlari chopildi-yu, sovxoz direktorligidan raykom sarkotibligiga o'taman, deb niyat qilib turgan odam egniga mahbuslarning paxtalik kalta choponini kiyib, uzoq sovuq o'lkadagi daraxt kesuvchilar safida o'zini ko'rdi. Uyqusiz kechalarda bu baloga mubtalo bo'lish sabablarini ko'p o'yladi. Tuzini yeb tuzlig'iga tupurganlarni la'natladi. Do'st libosidagi ilonlar boshini birma-bir yanchishni diliga tugdi.

Xudoning qarg'ishi tekkan bu joylarga kelgunicha bo'lgan o'tmish kunlarini eslasa, ko'z oldini zulumot pardasi qoplayveradi. Bu zulumotni gohi-gohida faqatgina bir nur yoritardi.

Bu nur Nafisaning chehrasidan taralardi. Shunday paytda Nafisaning dimog'idan taralgan iliq nafas unga tiriklik shuurini berardi. Azobli kechalarda ham farzandlarining onasi, halol juftiga nisbatan shu Nafisani ko'proq o'ylardi, uni qo'msardi. Bunga ba'zan o'zi ham ajablanardi. «Nima bu? Shunchalik qattiq sevarmidim?» deb o'ylardi. Tursunali shahvoniy hirs bilan sevgi farqini ajrata oluvchi aqlga ega emasdi. Buni sinamoq uchun Nafisaga nisbatan yoshroq, go'zalroq, ishvalari shirinroq qiz ro'para qilinsa, bas. U «sevgi» deb o'ylab yurgan tuyg'u o'lardi-qolardi. Hozircha, Nafisaning birinchi tunda shivirlab aytgan «Munchalar yaxshi ekansiz», degan gapi qulog'i ostida turibdi. O'zga iliq nafas bilan aytilishi mumkin bo'lgan shunday so'z o'tmish totli kechalar yuziga qora parda tortmog'i ta-yin. «Ahmoq bo'lib shu juvonga ilakishib yurgan ekanman. Dunyoning lazzati bu yoqda ekan-ku?» demog'i ham aniq edi…

Ammo hozir, u bularni o'ylamaydi, orzu qilmaydi. Uning dardi ham, niyati ham bir — tezroq bu o'laksazordan qutulish! Qachon, qanday qutuladi, — bandasiga qorong'i. Yurtida uning uchun kuyib-eladigan, pul sarf qilib ozodlikka chiqarish uchun tashvish chekadigan odami yo'q.

Demak, yana o'n to'rt yil mahbuslik libosida yurmog'i rostga o'xshab turibdi.

Tursunali ana shu og'ir dard tog'ini yelkasiga ortgan holda o'ringa cho'ziladi, sahar chog'i shu yuk bilan qaddini rostlaydi. Ba'zi erkaklar yig'laydilar. Ba'zilari dardlarini aytib, hasrat qiladilar. Tursunali dardini kimga aytsin, kimga yig'lasin, kimga hasrat dasturxonini ochsin?!.

Bir yigit kelib edi. Istarali bu yigitning pokiza odam ekanini yuzidan yog'ilib turgan nur oshkor etib turardi. Tursunali «Bu yigitni menga Yaratganning o'zi yetkazdi», deb quvongan edi. Bugun bu quvonch ham balchiqqa qorishadiganga o'xshab turibdi. Tursunali shu havotirda daryo tomonga qarab-qarab qo'yadi. Yigitni sohildagi qo'lbola chayla tomonga boshlab ketganlar.

Bu yerga kelgan kunining yo uchinchi, yo to'rtinchi kuni Tursunali ham shu chayladagi suhbatga chorlangan edi. O'shanda qo'liga bolta olib, arralab yiqitilgan daraxt shoxlarini endi butay boshlagan edi. Pachoqburun bir mahbus yaqinlashib, he yo'q, be yo'q:

— Ey, “chuchmek”, yur bu yoqqa! — deb buyurdi.

Tursunali u damda osiyoliklarning «chuchmek» deb atalishini bilmas edi. Shu sababli murojaat kimga qaratilganini anglamay:

— Menga aytyapsizmi? — deb so'radi.

Pachoqburun hech bir takallufsiz Tursunali tomon chirt etib tupurdi-da, labini kafti bilan artdi:

— Senga aytyapman! — deb to'ng'illadi.

Chakalak orasidagi yolg'izoyoq yo'ldan borayotganida Tursunalining yuragiga vahm oraladi. U qamoq lagerlaridagi odam o'ldirishlar haqida eshitgan edi. Bu Pachoqburunning so'xtasi bunchalar sovuq bo'lmasa! Onasidan tug'iliboq odamxo'rlikni kasb qilib olganini basharasining o'ziyoq aytib turibdi. Ana shu bashara Tursunalini qo'rquvga soldi. Agar hozir unga «bu odam qotil emas, qulfbuzarlarning ustasi», deb haq gap aytilsa ham ishonmagan bo'lardi.

«O'ldirgani olib ketyaptimi?» deb o'yladi Tursunali. So'ng «Nimaga o'ldiradi? Endigina kelgan bo'lsam?..» deb o'ziga o'zi tasalli berdi. Qamalganidan beri mutelik jandasini egniga ilib, soqchi «yur» deb buyurganda yurib, «o'tir!» desa o'tirib, «qo'lingni orqaga qil», desa qo'lni orqaga bog'lab turishga ko'nikib qolgan Tursunali bu safar ham yuvvosh qo'y kabi «qassob» — Pachoqburunning yetovida yurib borardi. Tursunalidan qo'y ham tuzuk. Qo'y qassobni ko'rganida ma'rab qo'yadi. Tursunali esa, aqalli bir og'iz gap aytishga ojiz.

Chakalakzordan o'tib, daryo sohiliga chiqishdi. Shox-shabbalardan yasalgan qo'lbola chaylaga yaqinlashganda Pachoqburun orqasiga o'girilib:

— Shu yerda to'xta! — deb buyurdi.

«Yuvvosh soqov qo'y» amrga itoat etdi.

Hali quyosh ko'tarilib, borliqni ilita olmagan bo'lsa-da, chayla xojalaridan ikki